نویسنده: مدیر سایت 
آنتراکنوز یکی از بیماری‌های قارچی بسیار مهم و خسارت‌زا در کشت هندوانه است که در شرایط گرم و مرطوب به سرعت شیوع می‌یابد و موجب کاهش کمیت و کیفیت محصول می‌شود. عامل ایجادکننده این بیماری عمدتاً قارچ Colletotrichum orbiculare (همچنین با نام C. lagenarium نیز شناخته می‌شود) است. کنترل و مدیریت این بیماری به دلیل قدرت بالای گسترش، نیازمند دانش تخصصی و اجرای مجموعه‌ای از راهکارهای زراعی، شیمیایی و زیستی است.
بخش اول: عامل بیماری و چرخه زندگی
قارچ Colletotrichum orbiculare از خانواده Glomerellaceae است و در خاک، بقایای گیاهی آلوده و نیز روی و درون بذرها زمستان‌گذرانی می‌کند. اسپورهای قارچ به کمک باران، سیستم‌های آبیاری، باد و حتی ابزار کشاورزی به گیاهان سالم منتقل می‌شود.
چرخه بیماری:
- قارچ در بقایای گیاهی و بذر زمستان‌گذرانی می‌کند.
- در شرایط مساعد (دما بین ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبت بالا)، اسپورها جوانه زده و به اندام‌های هوایی گیاه نفوذ می‌کنند.
- با بارش، آبیاری بارانی یا حتی یک بار پاشش آب، اسپورهای ثانویه به اطراف منتقل شده و اپیدمی رخ می‌دهد.
بخش دوم: علائم آنتراکنوز در هندوانه
- برگ‌ها: پیدایش لکه‌های آب‌سوخته کوچکی که به‌تدریج قهوه‌ای تا سیاه می‌شوند. این لکه‌ها اغلب در حاشیه برگ ظاهر شده و باعث پارگی یا سوراخ‌شدن آن می‌گردند.
- ساقه و دمبرگ: لکه‌های کشیده، فرورفته و تیره‌رنگ که شکنندگی و ضعف ساقه را به دنبال دارد و می‌تواند منجر به پژمردگی ناگهانی شود.
- میوه: مهم‌ترین و خسارت‌بارترین بخش. لکه‌های مدور و فرورفته، معمولاً با حاشیه تیره‌رنگ که به سرعت توسعه می‌یابد. در سطح لکه‌ها، ساختار صورتی یا نارنجی رنگ (توده اسپور) در هوای مرطوب دیده می‌شود. حمله شدید به میوه باعث فساد، تغییر شکل و غیرقابل فروش شدن هندوانه می‌گردد.
بخش سوم: شرایط مساعد‌کننده بیماری
- دماهای ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
- رطوبت نسبی ۹۰ تا ۱۰۰ درصد
- بارش مستمر یا استفاده از سیستم‌های آبیاری بارانی
- کاشت متراکم و تراکم سایه
- استفاده از بذر یا نشای آلوده
- باقی ماندن بقایای آلوده در مزرعه
- نبود تناوب زراعی مناسب
بخش چهارم: خسارت و اهمیت اقتصادی
آنتراکنوز در صورت عدم کنترل، می‌تواند تا ۱۰۰ درصد محصول هندوانه را در تولید تجاری نابود کند. خسارات اقتصادی شامل کاهش مستقیم عملکرد، افت کیفیت ظاهری میوه (غیرقابل فروش‌بودن)، کاهش ماندگاری و بازارپسندی و افزایش هزینه کنترل و مدیریت است. همچنین تهدید آلودگی بذر، موجب استمرار بیماری طی سال‌های آتی و انتقال به مزارع جدید می‌شود.
بخش پنجم: راههای شناسایی و تفکیک نسبت به بیماری‌های مشابه
- لکه‌های آنتراکنوز معمولاً گرد با مرکز فرورفته و حاشیه باریک هستند.
- روی سطح لکه‌ها در میوه، توده‌های صورتی یا نارنجی (اسپور قارچ) در رطوبت ظاهر می‌شود.
- آنتراکنوز را باید از سفیدک‌های داخلی، شبه‌زنگ و لکه برگی‌های قارچی دیگر جدا کرد؛ آزمایشگاهی، جداسازی اسپور و تصویربرداری میکروسکوپی می‌تواند کمک کند.
بخش ششم: مدیریت و کنترل بیماری
درمان و پیشگیری از آنتراکنوز هندوانه نیازمند ترکیبی از مدیریت زراعی، کنترل بیولوژیک و استفاده هوشمندانه از قارچ‌کش‌هاست؛ زیرا تکیه بر یک راهکار منجر به شکست و توسعه مقاومت قارچ می‌شود.
۱. روش‌های زراعی و پیشگیرانه
- تناوب زراعی: حداقل 2 تا 3 سال تناوب با گیاهان غیر از خانواده کدوئیان (خیار، کدو، طالبی،…)
- استفاده از بذور و نشاهای سالم و عاری از آلودگی: تا حد زیادی از ورود اولیه قارچ جلوگیری می‌کند.
- وجین به موقع علف‌های هرز و جمع‌آوری بقایای آلوده: کاهش مخزن آلودگی.
- اجتناب از آبیاری بارانی و رطوبت سطحی زیاد: سیستم آبیاری قطره‌ای شدت بیماری را بسیار کم می‌کند.
- کاشت بوته‌ها با فاصله مناسب: افزایش جریان هوا و کاهش رطوبت.
- مواد مالچ: مانع پاشش اسپور قارچ از خاک (بقایای آلوده) روی بوته می‌شود.
۲. مدیریت شیمیایی (استفاده از قارچ‌کش‌ها)
- قارچ‌کش‌های سیستمیک و تماسی مثل:
- مانکوزب (Mancozeb)
- کلروتالونیل (Chlorothalonil)
- کوپریکسی کلرید (Copper oxychloride)
- آزاکسی‌استروبین (Azoxystrobin)
- پروپیکونازول، تیرام، بنومیل
- نکات مهم مصرف:
- سمپاشی باید پیشگیرانه و از اولین مراحل رشد آغاز شود.
- تناوبی از سموم مختلف با مکانیسم اثر متفاوت برای جلوگیری از مقاومت قارچ.
- تعداد تکرار معمولاً هر ۷ تا ۱۰ روز (بسته به شرایط آب‌وهوایی و تخمین ریسک آلودگی).
- هماهنگی با دوره کارنس جهت حفظ سلامت مصرف‌کننده و محیط زیست.
- سمپاشی موضعی روی نقاط آلوده: به ویژه روی لکه‌های تازه و میوه‌های در معرض بیماری توصیه می‌شود.
۳. کنترل بیولوژیک
- استفاده از قارچ‌های آنتاگونیست مانند تریکودرما (Trichoderma spp.) و باسیلوس سوبتیلیس (Bacillus subtilis)
- رهاسازی این عوامل در خاک و بر روی بوته، سبب کاهش بار آلودگی و مهار رشد قارچ عامل بیماری می‌شود.
- افزودن کودهای آلی و کمپوست غنی از میکروارگانیسم‌های مفید نیز توصیه می‌شود.
۴. تغذیه و تقویت گیاه
- تغذیه متعادل با عناصر موثر علی‌الخصوص پتاسیم و کلسیم، سبب تقویت بافت‌های گیاهی و افزایش مقاومت به آنتراکنوز می‌گردد.
- برطرف‌کردن کمبودهای تغذیه‌ای (مثلاً ریزمغذی‌ها) گیاه را در برابر هر نوع استرس مقاوم‌تر می‌کند.
۵. نمونه برنامه عملی مدیریت بیماری در مزرعه هندوانه
- انتخاب بذر مقاوم یا با پوشش قارچ‌کش
- حذف بقایا و ضدعفونی ابزار قبل کاشت
- برنامه سمپاشی اولیه با مانکوزب یا کلروتالونیل (از ۵–۴ برگی)
- تکرار سمپاشی هر هفته با تناوب سموم مختلف (در بارندگی یا رطوبت زیاد دفعات افزایش یابد)
- بازدیدهای منظم و حذف سریع بوته‌ها یا میوه‌های آلوده
- جمع‌آوری هندوانه‌ها در شرایط خشک و سالم‌بندی در انبار
- استفاده از آبیاری قطره‌ای و تامین تهویه مناسب ردیف‌های کاشت
- افزودن تریکودرما یا باکتری‌های مفید به خاک (در صورت امکان)
بخش هفتم: جمع‌بندی و توصیه‌های تخصصی
کنترل آنتراکنوز در هندوانه صرفاً با یک روش میسر نیست و برای موفقیت پایدار، اجرای مدیریت تلفیقی (IPM) شامل کنترل زراعی، شیمیایی و زیستی ضروری است. پایش مداوم مزرعه، واکنش سریع به آسیب‌ها، استفاده از بذور سالم، رعایت تناوب و حذف به‌موقع بقایای گیاهی از ارکان اصلی مبارزه هستند. اگرچه قارچ‌کش‌ها نقش مهمی دارند، اما استفاده نادرست از آن‌ها موجب مقاومت قارچ و مشکلات زیست‌محیطی می‌شود. نهایتاً، مشورت دوره‌ای با کارشناسان حفاظت گیاه، استفاده از آزمایشگاه تخصصی برای تشخیص افات و پامایش علمی توصیه می‌گردد.
