نویسنده: مدیر سایت 
خربزه و سایر ملون‌ها جزء محصولات اقتصادی و محبوب کشاورزی ایران و جهان هستند که ارزش غذایی بالا، بازارپسندی و قابلیت صادرات دارند. اما رسیدن به عملکرد بهینه و میوه‌های با کیفیت وابسته به رعایت اصول درست تغذیه و کوددهی است. کوددهی غیراصولی یا نادیده گرفتن نیازهای واقعی گیاه و خاک، ضمن آسیب به محیط زیست، راندمان و سود اقتصادی باغداران را به شدت کاهش می‌دهد. در این مقاله، همه نکات کلیدی و کاربردی کوددهی و تغذیه ملون‌ها و خربزه‌ها به صورت تفصیلی و مرحله به مرحله ارائه می‌شود.
۱. نیازهای غذایی ملون‌ها و خربزه‌ها
ملون‌ها برای رشد سالم، باردهی قابل قبول و میوه با کیفیت، به سه دسته اصلی مواد غذایی نیاز دارند:
۱-۱. عناصر پرمصرف یا ماکرو (NPK)
- نیتروژن (N): این عنصر به رشد سریع اندام‌های سبز (برگ و ساقه) و برگ‌دهی پرقدرت کمک می‌کند. با این حال مصرف بیش از اندازه آن باعث افزایش رشد رویشی و کاهش کیفیت میوه می‌شود.
- فسفر (P): نقش کلیدی در ریشه‌زایی، رشد اولیه، گلدهی و تشکیل میوه دارد. در خاک‌های سرد و سنگین، فسفرِ قابل جذب کمتر است و باید توجه ویژه‌ای شود.
- پتاسیم (K): برای انتقال قند، طعم، افزایش حجم و قند میوه، بهبود مقاومت گیاه به تنش‌های محیطی و کیفیت بافت میوه ضروری است.
۱-۲. عناصر کم‌مصرف یا ریزمغذی (Micronutrients)
آهن، روی، منگنز، بور، مس، مولیبدن و منیزیم اهمیت بالایی دارند. هر یک از این عناصر با نقش‌های اختصاصی، بروز اختلالات رشدی و فیزیولوژیک را کنترل می‌کنند. در بسیاری از مناطق ایران به‌دلیل قلیایی بودن خاک و آب، کمبود ریزمغذی‌ها شایع است.
۲. آزمون خاک و آب؛ پیش‌نیاز هر برنامه کوددهی
هرگز برنامه کوددهی مناسب بدون تجزیه خاک و آب معنی ندارد. آزمون خاک مشخص می‌کند چه عنصری، به چه میزان کمبود دارد و چه موادی اضافه باید شود تا گیاه بیشترین بهره را ببرد و مصرف کود بهینه و مقرون‌به‌صرفه باشد. مهم‌ترین سنجش‌ها:
- میزان ماده آلی
- PH خاک
- مقدار عناصر اصلی و ریزمغذی‌ها
- شوری
- بافت خاک (شنی-رسی-لوم)
۳. مراحل کلیدی تغذیه و کوددهی
برنامه کوددهی باید بر اساس مراحل حساس رشد گیاه و شرایط خاک و اقلیم تقسیم‌بندی شود. این کار سبب می‌شود مواد غذایی در زمانی به گیاه برسد که بیشترین نیاز را دارد و از هدررفت کودها جلوگیری شود.
۴. تاثیر آبیاری بر تغذیه
خربزه و ملون‌ها ریشه سطحی دارند و خشکی خاک جذب مواد را کم می‌کند. همچنین شوری یا کیفیت بد آب آبیاری، جذب بعضی عناصر را به‌شدت مختل می‌کند. استفاده از آبیاری قطره‌ای پیشنهاد می‌شود؛ زیرا کوددهی را به صورت تدریجی و هدفمند ممکن می‌سازد (فرتی‌گیشن).
۵. برنامه پیشنهادی کوددهی؛ شرح مرحله‌به‌مرحله و زمانی
بر اساس تجربیات میدانی و پژوهش‌ها، برنامه کوددهی صحیح به شرح زیر است:
۵-۱. مرحله آماده‌سازی خاک (پیش کاشت)
۲ تا ۳ هفته پیش از کاشت، زمین باید با ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کود دامی پوسیده به خوبی مخلوط و عمیقاً شخم زده شود. این کار ساختار خاک را بهبود می‌دهد، ظرفیت نگهداری آب را افزایش می‌دهد و بخشی از عناصر غذایی پایه را تأمین می‌کند.
همزمان ۱۵۰ کیلوگرم کود فسفاته و ۱۵۰ کیلوگرم کود پتاسه به زمین افزوده شده و آمیخته با خاک می‌شود. افزودن فسفر و پتاسیم باعث افزایش رشد اولیه ریشه‌ها و آماده‌سازی خاک برای رشد بهتر می‌شود.
۵-۲. مرحله رشد رویشی (پس از سبز شدن تا ۳-۴ هفته بعد از سبز شدن)
با آغاز ریشه‌زایی و رویش برگ‌ها، گیاه نیاز فوری به نیتروژن دارد.
در این مرحله ۲۵ تا ۳۵ کیلوگرم کود نیتروژنی (مثل اوره یا نیترات آمونیوم) را به صورت سرک (پاشش نزدیک ردیف کاشت) به خاک اضافه نمایید و بلافاصله آبیاری کنید. مصرف نیتروژن باید طی دو نوبت: بار اول پس از سبز شدن کامل، بار دوم ۲-۳ هفته بعد انجام شود. این کار رشد سریع شاخساره و فتوسنتز بالا را باعث می‌شود.
در اراضی فقیر (بخصوص شنی) می‌توانید همزمان مقدار کمی ورمی‌کمپوست یا کمپوست به ردیف‌های کاشت اضافه کنید.
۵-۳. مرحله شروع گلدهی و تشکیل میوه
هنگامی که نخستین گل‌ها ظاهر شدند، نیتروژن را کاهش داده و کودهای پتاسیم و فسفر را اضافه کنید؛ زیرا گیاه شروع به تشکیل میوه می‌کند و برای گلدهی کافی، وزن‌گیری، نقل و انتقال قند و افزایش تناژ به پتاسیم و فسفر نیاز دارد.
در این مرحله ۲۵ تا ۵۰ کیلوگرم پتاسیم و ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم فسفر به صورت سرک یا محلول در آبیاری به خاک بدهید. اگر تورم اولیه میوه زیاد باشد و برگ‌ها نشانه ضعف داشته باشند، مقداری کود کلسیمی نیز محلول‌پاشی یا همراه آبیاری توصیه می‌شود.
۵-۴. مرحله رشد و تورم میوه‌ها
در مدت زمانی که میوه‌ها رشد می‌کنند و حجم می‌گیرند، گیاه به پتاسیم بیشتری نیاز دارد، چرا که این عنصر کیفیت، طعم، مقدار قند و استحکام پوست خربزه/ملون را مشخص می‌کند.
در این مرحله ۲۵ تا ۳۰ کیلوگرم پتاسیم دیگر به صورت تقسیطی مصرف کنید. اگر علائم کمبود منیزیم (زردبریزی لبه برگ) یا کاهش رشد مشاهده شد، ۵ تا ۱۰ کیلوگرم سولفات منیزیم نیز داده شود.
کودها را بهتر است همراه آبیاری قطره‌ای یا نزدیک به ریشه (در سیستم‌های سنتی) توزیع کنید تا گیاه بیشترین بهره را ببرد.
۵-۵. مرحله مصرف ریزمغذی‌ها (برگی)
خاک‌های قلیایی سبب کمبود آهن، روی و منگنز می‌شوند و این کمبود عوامل منفی رشد و کیفیت هستند. برای جبران، توصیه می‌شود در اوایل گلدهی و طی رشد و تورم میوه‌ها، محلول‌پاشی آهن کلاته (۲.۵ تا ۳ در هزار)، روی (۲ تا ۲.۵ در هزار)، منگنز و بور را طبق نیاز گیاه و دستور شرکت سازنده، در دو یا سه نوبت انجام دهید. محلول‌پاشی باید در هوای خنک (صبح یا عصر) باشد تا از سوختگی جلوگیری شود.
این کار به خصوص زمانی مهم است که علائم کمبود روی برگ‌ها یا کاهش طعم و اندازه میوه مشاهده شود.
۶. همکاری با آزمون خاک و تنظیم دقیق برنامه بر اساس نتایج
برنامه فوق، یک «نمونه میانگین و عمومی» است و برای دقت و بازده بالاتر، حتماً با یک کارشناس خبره با توجه به آزمون خاک و شرایط اقلیمی و رقم ویژه تنظیم شود. در زمین‌های شنی، مواد آلی و کودها زودتر شسته می‌شوند و نیاز به تکرار یا افزایش برخی عناصر وجود دارد. در خاک‌های رسی یا نیمه سنگین بهتر است دوز مصرفی را به مقدار توصیه‌شده کاهش داد.
۷. مدیریت کوددهی با سیستم آبیاری و تناوب کشت
در سیستم‌های آبیاری سنتی معمولاً کوددهی «سرک» انجام می‌شود. ولی توصیه حتمی حرفه‌ای‌ها استفاده از فرتی‌گیشن (تزریق کود همزمان با آبیاری قطره‌ای) است، که راندمان بهره‌وری و صرفه‌جویی بیشتر دارد.
در تناوب کشت، رعایت عدم کاشت ارقام دیگر کدویی در سال‌های پی‌در‌پی، سلامت خاک و کاهش آفات را تضمین می‌کند و به جذب بهتر کود هم کمک می‌نماید.
۸. نقش کودهای زیستی و آلی در مدیریت مزرعه
استفاده همزمان از کودهای زیستی (باکتری‌های حل‌کننده فسفر و قارچ‌های مفید) به همراه کود دامی پوسیده یا کمپوست منجر به افزایش ماده آلی خاک، مقاومت ریشه، بهبود ساختار خاک و افزایش تولید اقتصادی در بلندمدت می‌شود.
جمع‌بندی نهایی و توصیه کارشناسی
موفقیت در تولید خربزه و ملونِ سالم و بازارپسند، بدون برنامه کوددهی هدفمند و اصول علمی غیرممکن است. رمز این موفقیت در شناخت دقیق نیاز گیاه و خاک، استفاده متعادل و مرحله‌ای کودهای مناسب از ابتدای آماده‌سازی مزرعه تا زمان برداشت و بهره‌گیری از آبیاری و مدیریت علمی است. فراموش نکنید که همیشه با توجه به آزمون خاک و شرایط محلی عمل کنید و تا حد امکان از مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی پرهیز نمایید.
